Abendua: lurrik gabeko baserritarrek errenta ordaintzeko garaia

Abendua neguaren hasiera da: izozteak, elurra, hotza,... Baserritarrak bere lurra, ukuilua eta ganbara prestatu beharko ditu urteko sasoi honetarako.

Sua eta argia beti egon dira bereziki hilabete honetan eta, oro har, neguan. Beste behin esan genune moduan, abenduaz gain (izen ezagunena), "Neguila", "Loia", "Hotzaroa" edo "beltzila" ere deitu izan da hilabete honi, bere izaerari erreferentzia eginez. Barandiaranek azaldu zuen eguberri on "egun berri on" -etik zetorrela, baita "eguzki berri on" -etik ere. Izan ere, eguzkia bere punturik baxuenera iristen da eta berriro hasten da bere zikloa. Hilabete honetan sua eta argiaren sinbolismoa oso presente egon dira.

Bitxia da nola euskal mitologian, indoeuropearrean ez bezala, izaki eta botere mitologikoen jatorria ez dagoen zeruan, lurraren erraietan baizik. Eguzkia adibide bat litzateke. Egunaren amaieran, eguzkia sartzen denean, euskaraz "eguzki amandrea badoa bere amagana" dioen esaera bat dago. Hau da, eguzkia lurraren alaba dela uste da, eta bere etxera itzultzen dela, lurpera (punturik baxuena) edo haitzuloetara, izaki eta botere mitologikoen jatorria direnak, eta zerua gertaeren eszenatoki bat besterik ez da, Jainkoaren jatorria eta indarra haitzuloetan baitaude. Pasarte mitologiko batean ere, goizaldeko gizakiek lurra jotzen dute mailuekin, esnatu eta eguzkia erraietatik ateratzeko.

Zergatik aipatu hau? Izan ere, erreferentzia mitologikoen testuinguru hori edo kosmobisio hori kontuan hartuta, argiaren sinbologia eta haren inguruko erritualak uler daitezke termino horietan. Zeren eta, esan dugun bezala, eguzkia beherantz jaitsiko baita, etxera atseden hartzera itzuliko dela esan genezake, eta hortik aurrera poliki-poliki eguna luzatzen hasiko da, argi-orduak zikloa berrituz. Beraz, tradizioz abenduan etxeetan suari garrantzi berezia eman izan zaio.

BARATZEKO LANAK

Negua badator ere, baratzean eta inguruetan lana ez da gelditzen. Alde batetik, lurraren zaintza dago. Baina, aldi berean, egin daitezkeen landaketa eta ereintza batzuk ere badaude: adibidez, zerbak, eskarola, tipula, baratzean ditugun landare batzuk estaltzea, estaltzea edo gutxienez izotzetik babestea komeni da. Edo, adibidez, abenduaren hasieran, udaberriari begira baratzeko produktu izarra izan daitekeen produktu bat erein dezakegu: ilarra.

Baina ez baratzean soilik. Zenbait fruta-arbolekin probatzea edo ditugunak indartzea pentsatzen ari bagara, neguko hilabeteak dira egokienak landaketak egiteko. Zehazki, hostoak galtzen dituzten fruta-arbolak. Adibidez, sagarrondoak.

ADVENTUM: ERRENTAREN ORDAINKETA IRISTEA

Baina ikuspegi edo kosmogonia horrek, nolabait definitzearren, abenduak beste konnotazio batzuk ere bazituen baserritarrarentzat bere errealitate sozioekonomikoari begira.
Horregatik ere, noizean behin geure buruari galdetu behar diogu: "Baserriko zein iruditeria eraiki dugu gizarte gisa? Errealitate horretatik, zein ezaugarri aukeratu ditugu erreferente kultural gisa eraikitzeko?”

Abendua eta baserria irudimen kolektiboan, adibidez, Santo Tomas azokaren bidez lotzen ditugu. Jai eguna izango da eta azoka ikusgarri eta alaiak izango dira, nekazarien produktuak eta baserritar bereizgarriak diren janzkerak, noski txistorraz lagunduak.

Baina irudi horrez gain, San Tomas egunean edo azaroan San Martin egunean, beste konnotazio batzuk zituen baserritarrentzat. Nekazaritza egutegian egun horiek bereziki markatuta zeuden. Ez ereiteko edo lan bereziak egiteko egunak zirelako. Egun horietan, baserritarra bizi zen gizartean zuen lekuaz jabetzen zen: bizi ziren eta lan egiten zuten baserriaren urteko errenta ordaintzeko uneak ziren. Santo Tomas, orain jai-eguna, agobioaren edo ezinegonaren sinonimoa zen, egun horietan ugazabari errenta ordaintzea tokatzen baitzen.

Horren harira, duela 90 urte inguru, nekazaritzan oinarritutako euskal gizartearen amaiera hasi zenean, Eusko Ikaskuntzako etnologia Laborategiak, 'Anuario de Eusko Folklore' n, hiru euskal herriren egoera sozial eta ekonomikoari buruzko ikerketa bat argitaratu zuen. Horietako batek hurbiletik hartzen gaitu ezen, Ezkioko kasua baita. Udalerri horretako erretore Sinforoso Ibargurenek 1927an idatzia hain zuzen. Eta San Tomaseko azoketatik haratago, baserriek eta bertako biztanleek 20eko hamarkadan eta hurrengo urteetan bizi zuten errealitate gordinera garamatza, aurreko mendeko 70-80 urteetaraino ia. Deskribapena hori eta, aldi berean, Sinforosok aurkezten digun egoera horren salaketa XXI. mendera arte eraiki den baserriaren iruditeriarekin alderatuz gero, gogoeta eragingo digula uste dut.

Izan ere, Sinforosok egoera sozioekonomikoaren berri ematen du, eta, beraz, baita baserritarraren izaeraren berri ere, subjektu politiko gisa. Baserritarren bizi-baldintzak salatzen ditu, euskal berdintasunaren mitoetatik eta baserriko bizitza idilikotik oso urrun daudenak. Izan ere, garai hartan Ezkioko baserri gehienak, Euskal Herriko beste hainbat herritan gertatzen zen bezala, jabe aberats eta nobleenak ziren (landa-eremuko aristokrazia edo lurjabeak), baserritarrei alokairuan uzten zizkietenak. Beraz, errentariak ziren.

Hau da, baserritarrarentzat ona den iruditeria horretatik harago, ugazabetan eta kolonoetan egituratutako nekazaritza-gizarte batez hitz egin beharko genuke. Oparoaldi ekonomiko baten aurrean gaude jauntxoentzat eta landa-jabeentzat, eta miseria garai baten aurrean kolonoentzat. Alde batetik, Gipuzkoan lurra oso garestia zen eta laborari zuzenen kopuru baxuena zuen euskal lurraldea zen. Errentariak %72ra iristen ziren.

Adibide bat jartzearren, Azpeitian XX. mendearen hasieran % 18 jabea zen eta % 82 errentaria. Hori datu kuantitatibo edo estatistiko hutsa da, baina pentsatu behar dugu baserritarraren edo kolonoaren egoera latza izan behar zela. Behin errenta, ustiapen-gastuak, kontribuzio zibilak eta elizakoak ordainduta, baserritarrek oso gauza gutxirekin geratuko lirateke.

Egoera horretan, Ezkioko kasura itzuliz, Sinforoso de Ibargurenek honako hau zioen:

«la avaricia de los propietarios que quieren que el caserío produzca el mismo interés que otras empresas; de ahí las excesivas rentas impuestas a los inquilinos. Muchos caseríos no han tenido desde que fueron construidos más reparación que algunos retoques del inquilino, que ignora si el próximo día de San Martín –señalado en la población rural para ocupar y desocupar las casas– residirá o no en el caserío. Se ven edificios tan destartalados que sus propietarios no se aventurarían a pasar en ellos una noche, por no ofrecer ninguna seguridad el edificio, pero el pobre casero vive un año y otro… toda su vida, encomendándose a la Providencia Divina cada día, pues las demandas de reparaciones dirigidas al propietario o al administrador no suelen ser atendidas, y cuando lo son es a condición de que el inquilino contribuya a los gastos y pague una renta mayor desde el año siguiente»

Baina hori ez da arazo ekonomiko hutsa. Izan ere, errentak kontsiderazio politiko eta sozialak ere barne hartzen ditu. Pedro Berriochoa historialari eta antropologoak "Como un Jardín" (2013) lanean aipatzen duen bezala, baserritarrei jabeek ezarritako baldintzak onartzea eta "isiltzea" besterik ez zitzaien geratzen. Politikoki eta sozialki baserritarrak bere aukera sozial, ekonomiko eta politikoak mugatuak zituen eta menderatze-egitura baten mende zegoen. Euskal Herria landa-familien federaziotzat har zitekeela zioen ideia horretatik nahiko urrun zegoen, eta nekazaritzari egokien zaion moduan bizi ziren.

Gai hori begien bistan zegoen, eguneroko diskurtsoan egoera hori nabaritzen baitzen, Txirrita bertsolariaren "Nagusiya eta Maizterra" (1932) bertsotan ikus daitekeen bezala. Gordinki erakusten du baserritarrek errentagatik edo baserria eskuratzeko aukera ematen zenean bizi zuten drama:

Zer familia izandu degun 
jauna nahi al du aditu
amabi aurren aita naiz ni ta 
semiak amar baditu
lan egiteko iñor gutxi ta 
mayian ezin kabitu
baneukake non enpleatua 
bost milla duro banitu. 

Nagusia ez zen harritu irudiarekin:

Au aditu ta beste aldera
bueltatu zen nagusiya
esanaz: nik zer kulpa dadukat
zuk ume asko aziya
ez dezu asko ixtimatzen, nik
egin dizuten graziya 
zuek artu nai ez badezute
bada zeñek erosiya».

Vicente Laffiteren hitzek, garai hartan Gipuzkoako Foru Aldundiko presidentea zenak, ondo deskribatzen dute baserriak gaur egun arte jarraituko zuen bidea: "Gipuzkoar nekazaria langile industrial bihurtzen da, nekazari izateari utzi gabe". Hau da, egoera horretan, eta baserria eta landa-eremua tradizioarekin lotuta egon arren, esan daiteke ia baserritarra izan dela modernizazioa besarkatzen lehena, dela bere ekimenez, dela bere nekazaritza-egoera negargarriagatik.

Horrek balio diezaguke eraikitzen joan garen baserriaren ideiari begiratzeko. Tradizioari eta denboraren joanari lotutako zerbait estatikoa izan beharrean, eta berdintasun- edo ontasun-kutsua duena, baserria subjektu historikoa da, eta etengabe egokitu behar da gizarte-, ekonomia-, historia- eta ingurumen-baldintzetara. Eta horregatik da aparteko paradigma: 5 mendez etengabe bere lekua sortzen ari da etengabe eraldatzen ari den gizarte batean.